Yaşanan sorunlar, süreçler ve çözümler konusunda bir model önerisi

Prof. Dr. Ahmet Özer; Herkesin bir düzenden memnun olama hakkı vardır; ama bu yetmez. Memnun olmama hali, onu değiştirip daha iyisini getirme görevini yükler insana.

Türkiye epey bir süredir bazı süreçleri ve derin krizleri bir arada yaşıyor. Bu konuda "Bozulmadan yapılamaz" diye bir söz var.

Ancak tahribatın da bir alt sınırı vardır, bu yüzden tekrar toparlanmaya imkân verecek bir sınır olmalı. Sanki şimdi o sınırda dolaşıyoruz gibime geliyor.

Yönetenler yönetemiyor, yönetilenler yönetilemiyor. Türkiye artık bu yükü çekemez bir hale doğru gidiyor.

Büyük harflerle konuşup, iri laflar söylemek bir işe yaramıyor artık. Toplum bıktı, hamasi nutuklar, durumu artık kotarmaya yetmiyor!

Adaletsizlik, yoksulluk, işsizlik, pahalılık halkın canına tak etmiş durumda. İçerde ve dışarda çözüm bekleyen sorunlar gittikçe büyüyor.

Sorunu çözmesi gerekenler kendileri çözülmeleri gereken sorun haline gelmiş durumdalar.

Zamanıdır ve zamanın ruhu değişimi dayatıyor. Tebdili mekânda ferahlık vardır. İktidar değişimi hemen herkes için ferahlık yaratacaktır.

Nedenini aşağıdaki modelde açıklamaya çalışacağım. O sebeple bundan sonraki süreci onarmaya, düzeltmeye aday olan muhalefetin de ona göre yol alması, yordam belirlemesi lazım.

Bu çerçevede bugün değişik bir düşünme stili ile bir modelleme yapmak, süreçleri ve krizleri sosyopolitik olarak kısaca sistematize ederek yorumlamak istiyorum.

I. Baskın aktörler

Türkiye'de şimdi dört belirleyici aktör var:

Her şeyi belirleyen bir Cumhurbaşkanı
Her durumda zenginleşen bir sermaye kesimi
Her zaman müdahale edecek diye beklenilen bir ordu
Her durumda Türkiye'ye nizamat vermeye çalışan bir ABD.
Son zamanlarda daha da görünür olmaya başlayan cumhurbaşkanlığı hükümet sisteminde -ki buna tek adam rejimi deniliyor- üç sorunla karşı karşıyayız:

Birincisi, sistemin giderek aşırı bir biçimde merkezileşmesidir. Güçler ayrılığı ortadan kalkmış durumda. Oysa bu değişiklik yapıldığında Türkiye'nin ademi merkeziyetçi olacağı ileri sürülmüştü.

Şimdi karşı karşıya kaldığımız tablo ise, katı bürokratik merkezi bir yapıdır. Koca Türkiye sarayda oluşturulmuş birkaç ofis ve birkaç başkanlıkla yönetilmeye çalışılıyor.

Bu çerçevede bütün sorunlar bu dar kadroda sarayda tespit edilmeye çalışılıyor, bütün çözümler sarayda üretiliyor, bütün kaynaklar burada toplanıp dağıtılıyor.

Ama bu elbise Türkiye'ye dar geliyor. Artık olmuyor, bir türlü dikiş tutmuyor, çünkü koca Türkiye'ye zorla giydirilmeye çalışılan bu dar  elbise her tarafından yırtılıyor ve dökülüyor.

İkinci olarak, karar istikrarsızlığı söz konusu. Sürekli kararnameler açıklanıyor, kararlar alınıyor ve bu kararlar aceleyle, tek kişi tarafından alındığı için; üstelik muhalefet hiç kale alınmadığı için, devamlı revize edilmek zorunda kalınıyor.

Oysa bu sisteme istikrar vadedilerek geçilmişti. Anayasada belirtilen yönetimde istikrar işlemediği gibi temsilde adalet ise epey bir zamandır -yüzde10 barajına takılarak- zedelenmiş durumda.

Üçüncüsü, Türkiye bu sistemle bütün sorunlarını çözüp ekonomik olarak da uçacaktı. Durum ortada; yüksek faiz, sürekli yükselen döviz ve bir türlü inmeyen enflasyon işsizlik ve yoksulluğu durmadan artırıyor.

Türkiye krizden bunalıma eviriliyor; bırakın uçmayı adeta çakılıyor. Ülke iyi yönetilemiyor ve toplumun önemli bir bölümü gidişattan ve partili cumhurbaşkanın yönettiği tek adam rejiminden memnun olmadığını her fırsatta ortaya koyuyor.

Gelir dağılımındaki adaletsizlik ve uçurum ise gittikçe artıyor. Bu çetin rantiye koşullarında zenginler daha zenginleşirken yoksullar daha yoksullaşıyor. Ordu ile ilgili en ufak bir durumda darbecilik gündeme geliyor.

Türkiye'nin onca yıl darbelerle geri gitmesinden ders alınmamış gibi; darbe söylemi hem içerde toplumu geriyor hem de dışarda Türkiye'yi üçüncü dünya ülkesi görünümünden bir türlü kurtaramıyor.

Öte tarafta Türkiye dışardaki sorunları diploması ile çözmek yerine sürekli orduyu öne sürerek çözmeye çalışıyor, bu yaklaşım sorun çözmediği gibi ülkeye büyük bir yük getiriyor.

Hala ABD ile olan diyaloglarda kamp değişikliği imaları ortalıkta dolaşsa da NATO ve ekonomik ilişkiler bu kamptan kopmaya izin vermiyor. Buna rağmen ikide bir Avrasyacılık tehdidiyle aba altında sopa gösterilmesi Türkiye'ye zarar vermekten başka bir işe yaramıyor.

İşte bu şark kurnazlığı sonucu ABD ile yaşadığımız krizler: S-400 ve F-35 krizi; soykırım açıklaması krizi, FETÖ krizi ve Suriye (PYD) krizi.

Dolaysıyla ABD ile ilişkilerde zikzak çizmenin ağır bedeli gene milletten çıkıyor. Hiç yeri ve gereği yokken 2 milyar dolara S-400 alındı, hangarda bekliyor.

Neden? Sözüm ona "Siz FETÖ'ye kol kanat gererseniz, o zaman biz de Rusya ile iş tutarız" demeye getirdiler. Sonuç, F-35 programından çıkarılmak oldu. Bu da bu programa ödenmiş geri alınmayan 1,5 milyar dolara mal oldu halka.

Kısacası Rusya'dan S-400 alınması, Türkiye'yi hem askeri hem iktisadi hem de diplomatik açıdan zor bir pozisyona soktu ve ülkeye büyük bir maliyet çıkardı.

İktidar, kendi başına bir çorap ördü ve ülkeyi politik, ekonomik ve diplomatik olarak ağır bir fatura ödemek mecburiyetinde bıraktı.

Halkın parasıyla yapılan ucuz kabadayılığın sonuçları topluma işsizlik ve yoksulluk olarak dönerken bu hesapsız kitapsız işleri yapanların yanına kar kalıyor.

Zira denge ve denetim sistemi çok zayıf, hesap verebilirlik yok, insanlar adalet ararken, mafya artıkları ortada cirit atıyor.

II. Esamesi okunmayan aktörler

Olması gerekip de olmayan dört aktör söz konusu:

İkinci kısım hem daha vahim hem de aslında bu birinci kısmın varlık nedeni. Şöyle ki; yukarıdaki tabloya dikkatlice bakın. Orada bir demokraside olması gerekip de olmayan aktörler var ki; bu bizim için demokrasi ayıbı.

Zaten Türkiye bundan ötürü hibrit, yani melez rejim olarak kodlanıyor. Hatta bazı siyaset bilimciler tarafından "Neo Patrimonyal Sultanizm" olarak adlandırılıyor. 

Ama bundan daha çarpıcı olan gerçek de şudur ki yukarıdaki tabloda maalesef belirleyici olması gerekip de olmayan aktörler var:

Siyaset kurumu (Meclis) yok ne yazık ki bu tabloda
İşçi emekçi kesimi yok
Sivil toplum çok zayıf
Halk yok.
Yani bunlar sistemde etkin ve belirleyici değiller. Bunların etkin ve belirleyici olmadığı herhangi bir sistem demokrasi olamaz. Çünkü demokratik toplumlarda asıl belirleyici güç; ordu, tek adam, ya da sermaye değil; siyaset kurumu, sivil toplum ve halk iradesidir.

Bunların bolca söylemi var ama kendisi yok. Dışarıya karşı "Bakın bizde seçimler var, siyasi partiler var, sivil toplum var" denerek demokrasi propagandası yapılsa da içerde bahse konu unsurların esamesi okunmuyorsa orada demokrasiden bahsedilebilir mi?

Oysa demokratik ülkelerde halk iradesi her şeyin üstündedir. Türkiye'de de sürekli halk iradesinden dem vuranlar ne yapıyor? Halkın seçtiği vekilleri hapsediyor, halkın seçtiği belediye başkanlarının yerine kayyum atıyor.

"Milliyetçilik" naraları perdelemesi ile halkın vergileri ile oluşan kamu kaynakları talan edilmesi de ayrı bir gerçek olarak duruyor karşımızda.

Meşruiyetin temeli

Meşruiyetin baskı ile ikamesi büyük sorun:

Bütün bunları perdelemek için "milliyetçilik" naraları ve "beka uydurmaları" artık yetmiyor; o nedenle hukuk ve demokrasinin rafa kaldırılmış, baskılar devrede.

Peki, bir iktidar neden baskı uygular?

Şeffaflık yoksa, yolsuzluk çoksa, denetim mekanizmaları ve hesap verilebilirlik yoksa baskı uygular.

Eğer arkasında çok sorun biriktirmişse; ister istemez korkar ve korktuğu için korkutur. Ancak korkuttuğu kitleler bazen o kadar çok korkar ki; onları korkutanların aslında ne kadar çok korktuklarının farkına varmazlar.

İşte işin püf noktası burasıdır ve bu nokta açığa çıkarıldığı takdirde, yani hesap verilebilirliğin esas olduğu, hukuk devletinde bunun er ya da geç işleyeceği güvencesi topluma verildiğinde, işin rengi değişmeye başlar.

Çünkü demokratik bir devleti demokratik olmayandan ayıran en temel farklardan biri şeffaflık, denetlenebilirlik ve hesap verilebilirliktir. Demokratik olmayan toplumlarda yapanın yanına kar kalır ve bu da başkalarını da kural ve hukuk dışı yollara iter ve böylece giderek toplumu çürütür.
Son günlerde mafyatik unsurlarla iktidar cenahı arasındaki hesaplaşma tam da bunu göstermiyor mu?

Demokratik bir yönetimin meşruiyetinin temeli baskıya değil, halktan aldığı rızaya dayanır. Rıza üretilmeyen yerde şiddet ve baskı devreye girer. Ona karşı oluşan tepki karşı tepkiyi getirir.

Baştakiler meşruiyeti rızayla üretemediklerinde baskının dozunu artırır, itiraz edenlere boyun eğdirmeye çalışır; üstelik de baskıya uğrayanların vergileriyle oluşturulmuş, ellerinde bulundurdukları devletin zor tekeliyle bunu yaparlar! Bu da toplumsal felce yol açar.

Korkunun olduğu yerde toplumsal tepkiler felce uğradığı için sesler bir süre kısılabilir ama bu tepkilerin yok olduğu anlamına gelmez. İşte muhalefetin hüneri burada ortaya çıkar; korkuyla zehirlenmiş olan bu iklimi dağıtabildiği ve örgütleyebildiği ölçüde başarılı olur.

Bunu başardığı takdirde değişim sandıkta onu isteyenlerin gücü oranında gerçekleşir. Sandığa yansımadığı takdirde ise tepkiler hiçbir işe yaramaz. Bunu düşünmesi ve başarması gereken siyasal muhalefetin bu süreçte en önemli işlerinden biri de bu noktada sandık güvenliği olmalıdır.

Hatta şimdiden bunun çalışması yapılmalıdır. Adil, serbest ve özgür bir seçim bu koşullarda zor görünse de tepkinin büyüklüğü her şeye rağmen sandık güvenliği ile görünür olacaktır.

III. Yaşanan süreçler

Dört süreç ağır aksak da olsa bir arada yaşanıyor:

Bütün bunlara rağmen sosyolojik olarak işleyen süreçler de söz konusudur.

Kentleşme
Dijitalleşme
Demokratikleşme
Küreselleşme
Yaşanan ekonomik, siyasal ve sosyal gelişmelerden dolayı kırdan kente yoğun göç -eskisi kadar olmasa da- devam ediyor. Bir yandan ekonomik sıkıntılar, öbür yandan tekrar '90'ların güvenlik politikalarına' dönülmesinin yarattığı güvensiz ortam demografik mobiliteyi de ister istemez beraberinde getiriyor.

İktidar onlarca yıldır 'kırı güvenli hale getireceğim' diye kentlerin varoşlarını adeta fitili ateşlenmemiş bombalar haline getirdi. Büyük kentlerin çeperlerinde köylü olmaktan çıkmış, aş, iş, eğitim olanaklarına sahip olmadıkları için kentlileşmemiş, arada kalmış büyük kitleler oluştu.

Oysa onlar kentlere büyük umutlarla gelmişlerdi. Umutları geldikleri kentlerin beton bariyerlerine çarparak tuzla buz olmuş; açlık, yokluk ve yoksullukla malul olan bu kitleler küçük bir azınlığın lüks ve safahat içinde yaşadığını görerek kızgın bir şekilde bileniyorlar.

Gerekli önlemler şimdiden alınmadığı takdirde gelecekte kapanması zor derin sosyal bunalımlarla karşı karşıya kalabiliriz. 

Epey bir süredir sabit sermaye yatırımlarında düşme var. İmalat sanayinde yeni yatırımlar nerdeyse durma noktasına gelmiş; bu da hem büyümeyi hem de istihdamı olumsuz yönde etkiliyor.

İhracat, daha çok ithalata dayalı bir montaj sanayisi gibi işliyor. Kişi başına gelir 2010 yıllarında 10 bin doları bulmuşken bugün ülke ortalaması bunun yarısının altına inmiş durumda.

Bir yandan bunlar yaşanırken öte yandan dijitalleşme bir türlü önlenemeyen pandeminin de zorlamasıyla epey ilerledi. İnternet ağları, sosyal medya iletişim olanaklarını artırdı.

Bu nokta sadece günlük yaşamı değil siyaset yapma biçimini de değiştirecektir. Siyasi partilerin buna göre organize olmaları kaçınılmaz olacaktır.

Öte yandan demokrasi standartları artacağına azalıyor. Yargı tarafsız ve bağımsız davranmıyor. Düşünce özgürlüğü tasallut altında. Halk iradesi hiçe sayılarak seçilmişler itilip kakılıyor.

Parti başkanları, düşünürler ve gazeteciler uzun tutukluluk süreleriyle içerde adeta keyfi şekilde kalıyor. Bazı büyük ülkelerin bu noktadaki öneri ve çıkışlarını (10 ülke büyükelçisinde olduğu gibi) usuletle değerlendirmek yerine krizlere yol açacak gerginliklere sürükleniyor.

İktidar kendisinin bağlı olduğu uluslararası kurum ve kuralları dinlemiyor ve kimse iktidardan hesap soramıyor.

Küreselleşme döngüsü

Bütün bunlar dünyada küreselleşmenin çatırdadığı bir ortamda gerçekleşiyor. 1970'te çok uluslu şirketlerin ortaya çıkarması, 1980'lerde uzayda iletişim devriminin gerçekleşmesi ve 1990'larde SSCB'nin dağılması ile  boyutlanan küreselleşme -Kovid19 pandemisinde görüldüğü gibi- sorunları yaymada gösterdiği hızı, önlemede gösteremedi.

Bu süreçte tek kutbun başını ABD çekerken, Çin'in ortaya çıkması ile yeni bir kutup yeni bir soğuk savaş dönemi ortaya çıktı. AKP, küreselleşmeye eklemlenme sözü ile uluslar arsı sermayeyi ikna ederek iktidara geldi; ancak şimdi uluslararası kuruluşların tamamı ile sorun yaşıyor.

Hatırlayalım, AKP; demokrasi, AB'ye katılım, küreselleşmeye eklemlenme ve çoğulcu yönetim vaatleri ile iktidar olmuştu. Bu süre içinde başta Kürt sorunu, Alevi sorunu, kadın sorunu, gelir dağılımı sorunu olmak üzere hiçbir sorunu çözemedi.

Uzun yıllar çözüyormuş gibi yaparak seçmeni oyaladı, şimdi de bütün bu alanlardaki yaşanan krizler ülkeyi politik ve diplomatik açıdan zor durumda bırakarak dibe çekiyor ve yeni krizlere yol açıyor.

IV. Yaşanan krizler

Hızlanan dört kriz var:

Türkiye bir süredir iktidarın sebep olduğu ve üstesinden gelemediği krizlerle boğuşuyor.

Ekonomiden hukuka, eğitimden sağlığa, iş yaşamından diplomasiye kadar hemen her alandaki iktidar tasarrufları, sorunları çözüm yoluna koymak bir yana dursun; bir taraftan var olan sorunları daha da ağırlaştırıyor, diğer taraftan da yeni sorunlara yol açıyor.

Yönetim krizi
Ekonomik kriz
Kutuplaşma krizi
Pandemi krizi son zamanlarda yaşadığımız krizlerdir.
Türkiye'nin iyi yönetilemediği bu krizlerden de anlaşıldığı üzere ayan beyan ortada. Halkın büyük çoğunluğu durumdan memnun değil. Katı merkeziyetçilik, ekonomik kriz, kutuplaşma ülkeyi ve insanları çok yordu.

İçerde kuvvetler ayrılığı; denge ve denetleme, adem-i merkeziyet; hesap verilebilirlik yok. Dışarda ise; Suriye krizi (yeni bir çatışma ve savaş beklentisi ile) sürüyor, AB ve ABD ile kriz yaşanıyor, Yunanistan'la kriz boyutlanıyor, Libya krizi çözülmüş değil ve Ukrayna krizi de yolda.

(Kafkaslar Ermenistanlar kapının açılması meselesi ve soykırım açıklamamalarına kilitlenmiş durumda, Doğu Akdeniz Kıbrıs Rum kesimi ve Yunanistan sorunu ile devam ediyor; Ortadoğu Suriye krizi milyonlarca sığınmacı Suriyeliyi kapımızın dibine kadar getirdi, şimdi savaş endişesi ile sürüyor.)

Esnaf can çekişiyor, işsizlik rekor kırıyor, yüksek faize ve merkezi müdahalelere rağmen enflasyon ve döviz bir türlü düşmüyor. Toplum hem rejimi konusunda hem yönetim anlayışı konusunda bölünmüş durumda, kutuplaşama birçok makro sorunun çözümünde engelleyici bir rol oynuyor.

Hepsinin üstüne gelen ve hükümetin iyi yönetemediği pandemi krizi ise iyice yıprattı. Bıçak artık kemiğe dayandı. Her gün yüzlerce insanımız ölüyor on binlerce insan Kovid-19'a yakalanıyor, tam kapanmada toplumun alt ve dezavantajlı gruplarına yeterli destek sağlanamıyor.

Şimdi bütün bunlara rağmen hala bu tabloya iyi diyorlar. Buna inanan var mı?

Peki, ne yapmalı?

V. Atılması gereken dört adım

Muhalefetin yapması gereken dört şey:

İktidarın gayesi bellidir: Mutlaklaşarak kendini daim kılmak. Güç zehirlenmesine uğramış bir iktidar eleştirilmek, sorgulanmak ve hesap vermek istemez.

Lakin bunun için başvurduğu araçlar, sistemde açık yaratır ve zamanla onu çözer. Çünkü mutlaklık arayışı, kaçınılmaz olarak, bozulmaya ve yozlaşmaya neden olur.

Başta söylediğimize dönelim: Çok bozuldu, şimdi yapmanın zamanıdır.

İşte burada muhalefete büyük görev düşüyor.

Bir değişimin arifesindeydiniz.

Değişimin yönü ne olacak? Doğuya mı batıya mı? Vatandaşa mı devlete mi?

Değişim ne kadar hızlı olacak?  Daha doğrusu ne hızda değişecek? Kanımca zaman tespiti kritik bir nokta. Bir yıl mı, iki yıl mı bu netleştirilmemeli.

Değişimin niteliği ne olacak? Yani güçlendirilmiş parlamenter demokratik sistemin nitelikleri ve özellikleri neler olacak? 12 Eylül darbe anayasasından nasıl hangi yöntemle kurtulacak ülke. Ve ilk kez bir sivil anayasayı hangi yöntemle ne içerikle yapılacak?

Değişimin dinamiği nasıl olacak? Yani tüm bu süreçlerde hangi dinamikler nasıl oluşacak ve nasıl çalışacak?
Bunların açıklığa kavuşması, aynı zamanda seçimi kazanmanın ve başarıya giden yolun motivasyonunu da oluşturacaktır. Bütün bunların anlam kazanılması, yani değişimin gerçekleşmesi, seçim kazanmaya bağlı.

Seçim nasıl kazanılacak?

Demokratik muhalefet tuzağa çekilerek küçültülmek isteniyor. Tuzağa düşmeden büyütmek gerekir.

Sistem ne zaman ve nasıl değişecek?

Yani seçim kazanıldıktan sonra yeni yapının temel taşları nasıl oluşturulacak, yani parlamenter demokrasinin içeriği ne olacak?

Bunun için nasıl bir anayasa yapılacak; yapılacak yeni anayasanın yapım şekli, özü ve ilkleri nasıl olacak? Ve bu süreç ne kadar zamanda tamamlanacak?

Bunların açık ve net bir biçimde topluma ilan edilmesi lazım ki; seçmen kime ne için oy verdiğini bilsin. Ayrıca oluşturulacak yol haritası, sistemin nasıl onarılacağını da ortaya koymalı.

Bu; toplumu rahatlatacak, umut ve güven verecektir. O yüzden öncelikle kısa vadeli hedefte anlaşmak gerekir. İkincisi yöntemde anlaşmak gerekir. Üçüncüsü muhalefeti büyütmede anlaşmak gerekir ve dördüncüsü, yeni anayasada anlaşmak gerekir.

Ve tabi özellikle CHP'nin yeni kazandığı belediyelerde başarı elde etmesi lazım.

Sonuç

Herkesin bir düzenden memnun olama hakkı vardır; ama bu yetmez. Memnun olmama hali, onu değiştirip daha iyisini getirme görevini yükler insana.

Değişimin gücü ise onu isteyenlerin gücü oranında olur ancak. Türkiye bir değişimin eşiğinde. Onun niteliğine, yönüne ve hızına müdahale etmek ise bizim elimizde.

Bu çerçevede Türkiye'yi -ve aslında genel olarak insanlığı- kurtaracak 4 kavram grubundan söz ederek bitirelim bu yazıyı.

Barış ve kardeşlik: Bu kavram, insanın insanla, insanın doğa ile barışmasını ön görür. Kardeşlik sözde kalmamalı bir hukuka dayanmalıdır. Sözde kardeşlik eşitliği yaratmaz ama eşitlik hukuku kardeşliği yaratır.

Adalet ve sevgi: Adil olmayan hiçbir toplum ayakta kalamaz. Sevgisini ve adaletini yitiren toplum yolunu da yitirir. Toplumsal beraberliğin yolu sevgiden ve adaletin tesisinden geçer.

Eşitlik ve özgürlük: İki şeyden tasarruf edilemez; sağlıktan ve özgürlükten. Sağlıktan tasarruf ölümü, özgürlükten tasarruf esareti getirir. Toplum hem sağlıklı hem özgür yaşamak istiyor. Kimse artık ölümle korkutulup sıtmaya razı olmak istemiyor.

Bilim ve sanat: Bilim yolumuzu, sanat ruhumuzu aydınlatacaktır. Anlamsızlığı gidermek için sanat, eşitliği sağlamak için de bağımsız ve tarafsız hukuk gerekli. İlerleme de ancak bilime içten bağlılıkla olabilir.

Geldiğimiz noktada bunları hemen işe koyularak başarmak zorundayız.

Yarın geç olabilir!