İvo Andric'i Nasıl Bilirdiniz? 3

Tarih: 07.08.2015

Prof. Dr. Birgül Ayman Güler; Kurtoviç’ten sonra eleştirilerde bulunan çok sayıda entelektüel olmuştu. En kapsamlı inceleme, 1995 yılında yayımlandı...

İvo Andriç’in kaleme aldığı Uğursuz Avlu, Aydın Emeç’in çevirisiyle 1964 yılında yayımlanmıştı. Önsözde Andric’in “suya sabuna dokunmayan, herşeye fotoğraf makinesi gibi aynı gözle bakan tarafsız hali, kendi ülkesinde pek çok kötü niyetli kişi tarafından yerilmesine yol açmıştır. …..” deniyordu.

Kimdi bunlar?

Önsözde bu soruya yanıt oluşturabilecek herhangi bir bilgi verilmiyordu.

Bosna’da…

Daha o günlerde, 1960’lı yılların başlarında, olumsuz eleştiri sahiplerinden biri dönemin Partizan yöneticilerinden Šukrija Kurtović (Şükriya Kurtoviç) olmuştu. Yugoslavya’nın kurucu sloganı “kardeşlik ve birlik” idi, Kurtoviç yazarın iki önemli romanını bu ilkelere büyük zarar verdiği savıyla Marksist bakış açısıyla kapsamlı bir eleştiriye tabi tutmuştu. [Yazısının başlığı şuydu: ‘Na Drini çuprija’ i ‘Travniãka hronika’ od Ive Andriça u svjetlu bratstva i jedinstva]

Kurtoviç, Andric’in romanlarında Boşnak Müslümanları “Türk” olarak etiketlediğine işaret etmiş ve tüm müslüman karakterilerin “gülünç, aptal, sapkın olarak sunulduklarını; hepsinin kötü adamlar, hoşgörüsüz, kurnaz, eğitimsiz kimseler olarak nitelendiklerini; kafirlerin burunlarını kesmekten ve diğer en iğrenç suçları işlemekten zevk alan gerçek vahşiler, katiller olarak resmediklerini” saptamıştır. Ona göre Andric’in uslubu “kaçamak, mertlikten uzak-kadınsı, yılan gibi kaygan, horgören bir alaycılıktan ibarettir. Andric “bir şovenisttir”.

Kurtoviç’ten sonra eleştirilerde bulunan çok sayıda entelektüel olmuştu. En kapsamlı inceleme, 1995 yılında yayımlandı. Saraybosna Üniversitesi’nde Yugoslav edebiyatı profesörü Muhsin Rizviç, “İvo Andriç’in Yapıtlarında Bosnalı Müslümanlar” başlıklı yediyüz sayfalık çalışmasında, Andric’in Bosnalı Müslümanları kötülemek uğruna tarihi tahrif ettiğini, Bosna’da yalnız ve yalnız etnik ve dinsel ayrılıklar, bölünmeler ve nefret örneklerini işlediğini belirledi. [Kitabın adı: Bosanski muslimani u Andricevu svijetu, Ljiljan, 1995] Ona göre Andric’in bu sistematik tavrı, Bosna’da 1990’lı yılların başında yaşanan trajedinin zihinsel hazırlığından başka bir şey değildi.

Şukrija Kurtoviç, 1960’larda Andric’i Goethe’nin Mefistoteles’ine yani insanlığın şeytanına benzetmişti. 1990’da başka bir yazar, Nihad Kreşevljakoviç ise “bizim Markiz de Sad’ımız” [Ivo Andric: Markiz De Sad naşe knjilevnosti] başlığı verdiği yazısıyla, Andric’i, ahlakın değil içgüdülerin esiri sadizm dünyasının yerli temsilcisi olarak ilan etti. 1995’te Muhsin Rizviç bu değerlendirmeleri paylaşıyor, yazarın “sado-mazoşist” kişiliğini keskin biçimde ifade ediyordu.

Hırvatistan

Boşnak entelektüellerin bu değerlendirmeleri, Hırvat yazarlarca da paylaşılmıştır. Kimileri Andric’in Hırvat olduğunu –bizim oğlumuz- kanıtlamak üzere çaba gösterse de, “kendisini Sırp olarak tanımlamayı tercih etti, bizim için daha fazlası gerekmez” diyenlerin sesi daha gür çıkıyor. Ama elbette tartışma bitmiş görünmüyor.

İvo Andric, Bosna’lı. Yaşamı üniversiteye kadar Travnik’te başlayıp önce Vişegrad’da sonra Sarajevo’da sürmüş.

Ve tüm yaşamı, Katolik – Hırvat dünyasının koruması altında olması sayesinde güvenlik içinde geçmiş görünüyor.

Yaşamda başlangıç noktası, burada Osmanlı İmparatorluğu için başkentlik yapmış Travnik kenti, Katolikliğin güçlü olduğu bir yer. Gerçek babasının bir Katolik rahibi olduğu söylentilerinin doğruluğunu bilemeyiz. Ama, ilkokuldan üniversite yaşamına –ve üniversitede de- NAPREDAK adlı Katolik-Hırvat yardımlaşma kurumunun burslusu olduğu resmi bir bilgi. Bu dernek, sosyalizm dönemi boyunca 1949 – 1990 yılları arasında yasaklanıp kapatılmış bir yapı. Çalışmalarına, 1990 yılında çıkarılan bir yasa sayesinde, “sivil toplum örgütü” olarak yeniden başlamış durumda ve şimdilerde varlığını uluslararası ölçekte sürdürüyor.

Öte yandan, İvo Andric’in 1919-1920 yılında krallık bürokrasisinde ilk işini, lisedeki öğretmeninin bakanı olduğu Din İşleri Bakanlığı’nda aldığı; kısa süre sonra Dışişleri Bakanlığı’na geçtiği ve ilk hizmet yerinin Katolikliğin dünya merkezi Vatikan büyükelçiliği olduğu da resmi bilgilerden biri.

Nihayet, üniversiteyi bitiremeden girdiği devlet hizmeti için üniversite diplomasını gerekli kılan bir yasa çıkması üzerine, bakanlıktan verilen “diploma getirirsen görevine devam edersin” şeklindeki ek sürenin, Avusturya’daki Graz Üniversitesi hocaları ve yönetimince gösterilen kolaylık sayesinde işe yaradığı da resmi bilgiler arasında. Bu üniversite, Osmanlı’nın Graç dediği Graz kentinde, 1565 yılında kurulmuş olan Karl-Franzens-Universität… Kurulduğu tarihten bu yana Katolik Kilisesi’nin yönetiminde ve daha yakın zamanlarda doğrudan etkisinde bir kurum olmasıyla dikkat çekmekte.

İncelemeler, Andric’in tezini olağanüstü kısa bir zamanda hazırlayıp sunduğu ve jürinin de bu hıza uygun biçimde davranıp süreci tamamladığı konusunda hemfikirler.

Sırbistan

Diploma sorunu böylece çözüldükten sonra İvo Andric’i Belgrad merkezli olarak çalışan bir diplomat olarak görüyoruz. Ta, 1941 yılına kadar.

1939-1941 yılları arasında Almanya’da Berlin’de görevli. Zamanın gazeteleri, Hitler tarafından da kabul edildiğine ilişkin haberleri veriyor. 1941’de istifa ederek görevini bırakıyor.

İkinci dünya savaşının ateşi her yeri sarmışken, 1941-1945 yılları arasında, hiçbir siyasi – askeri yapının içinde değil. Daha sonra Tito Yugoslavyasını kuracak olan Partizan Hareketi’nde de değil. O tarihlerde Nazilerin kontrolü altında olan Belgrad’da, bir apartman dairesinde, “inzivaya çekilmiş” olarak yaşıyor.

İkinci dünya savaşı boyunca bir “münzevi” olabilen yazar, birinci dünya savaşında da Avusturya-Macaristan İmparatorluğu’nca “mahpus” ve “sürgün” edildiği için, bu büyük savaşların hiçbirinde cephede bulunmamayı başarabilmiş.

Sonra hep Belgrad’da… Yugoslavya’nın ve Sırbistan Cumhuriyeti’nin başkentinde.

Nobel Edebiyat Ödülü

1961 yılında İsviçre Kraliyet Akademisi’nin Nobel Edebiyat Ödülü’ne layık bulunduğu tarihte Yugoslavya Komünistler Birliği üyesi değil; 1969 yılına kadar da böyle bir üyelik sözkonusu olmamış. Yaşamı, 83 yaşındayken, 1975 yılında Belgrad’da sona eriyor.

İvo Andric, Nobel ödülü aldığında, Hasan Ali Ediz’in belirttiği gibi, ülkesinde pek önde gelen ve tanınmış yazarlardan biri değil. Bu nedenle ödül alması bir miktar şaşırtıcı bulunuyor.

Bir rastlantı olsa gerek, yönetimi sayesinde anlayış gösterilen Üniversite’nin ilginç bir özelliği var. Graz - Karl-Franzens-Universität, ayrı zamanlarda dokuz ayrı hocası Nobel’e layık görülmüş bir üniversite…

O halde bir de, Graz’da kabul edilmiş teze göz atmakta yarar olabilir. Haftaya, dördüncü yazımızda İvo Andric’in tezine bir göz atalım…

Prof. Dr. Birgül Ayman Güler

ÜYE YORUMLARI

Yorum Yap

Facebook Yorumları